Семен Семенович Титов - Ветеран Якутии

Мин Мэҥэ Хаҥалас Тумулугар 1975 сылтан олоробун. Тумулга сэрии бэтэрээннэрэ элбэх этилэр, кинилэртэн ити алдьархайдаах сэрииттэн хайдах тыыннаах кэлбиттэрин ыйыталаһар этим, ону: «Дьоллоох киһи буолан эргилиннэҕим…», — диэччилэр. Тугу эмэ кэпсиэҥ дуо диэтэххэ: «Барыта — өлүү, хаан, киһи мээнэ кэпсээбэт дьыалата!» — диэн хааннара тыйыһыран ылара.

1975 сыл, ыам ыйын бүтүүтэ этэ, Төҥүлүгэ наадабар бараары Тумул сыырын түспүтүм, арай, тыа саҕатыгар, Тумул саамай ытыктанар киһитэ, сэрии бэтэрээнэ, элбэх уордьан, мэтээл кавалера Семен Семенович Титов сыыр анныгар сынньана олорор эбит. Сэмэн Сэмэнэбис миигин ыҥыран ылла, кууста. Мин кинини Кыайыы күнүнэн эҕэрдэлээтим. Кырдьаҕаһым үөрдэ аҕай. «Биир эмэ түбэлтэни кэпсиэҥ дуо, итиччэ элбэх уордьан мээнэҕэ кэлбэтэ буолуо?» диибин. Оҕонньор күөлү көрөн олорон баран үөһэ тыынна: «Эн кырдьаҕастары убаастыыгын, онон кэпсиим даҕаны… Бу түбэлтэни кимиэхэ да кэпсии иликпин, эйиэхэ эрэ кэпсиибин…», — диэтэ.

«…Погонун көрбүтүм, генерал эбит»

— Хаһыс да сылын сэриилэһэ сылдьабын, хаста да бааһыран үтүөрдүм. Мин полковой разведкаҕа сулууспалыыбын, разведкаҕа бардахпыт аайы хастыы да саллааты сүтэрэр этибит. Биир күн эбиэттэн киэһэ связной кэлэн полк ыстаабыгар барар үһүгүт диэтэ. Хамандыырбыт лейтенант сыбаанньалаах, саҥа сүүрбэтин эрэ ааспыт эдэр уол этэ. Сэрэйдэ: «Арааһа ханна эрэ барар буоллубут, бэлэмнэниҥ!» — диэтэ. Сэттэ буолан полк ыстаабын таһыгар стройдаан турдубут. Полковник: «Ньиэмэстэр туохха эрэ бэлэмнэнэллэр, киэһээтин тиэхиньикэ, тааҥка тыаһа бөҕө. Онон эһиги тыыннаах ньиэмэһи тутан аҕалыахтааххыт, эписиэр буоллаҕына өссө ордук», — диэтэ.
Блиндажпытыгар кэлэн аптамааттарбытын ыраастаан, ботуруон, граната, аһылык ылан бэлэм буоллубут. Хараҥа буолуута икки сапер уол кэлэн, иннибитигэр сылдьан миинэлээх хонууга проход (барар суолбутун) ыраастаатылар, хатыылаах боробулуоханы бысталаатылар, илии тутуһан «этэҥҥэ сылдьан эргиллиҥ» диэн атаардылар. Хамандыырбыт сэрии иннинэ геолог үөрэҕэр үһүс кууруска үөрэнэ сылдьыбыт, каартаны, компаһы үчүгэйдик туттар этэ. Икки биэрэстэ сири хааман, кыра арыы тыа курдук баарыгар тохтоотубут. Халлаан сырдаан барда. Манна аһыаххайыҥ, утуйа түһүөҕүҥ, чаас буола-буола уларытыһан харабыллыыбыт диэн буолла. «Ким бастыырый?» — диэн хамандыырбыт ыйытта. Мин илиибин ууннум, дьонум күлсэн тоҕо бардылар. «Тоҕо күлсэҕит?» — диибин. «Саамай кырдьаҕаспыт, саамай өр сэриилэспит киһибит уонна наар инники күөҥҥэ сылдьаҕын дии», — дииллэр. «Туох буолуой, доҕор!» — диибин. Дьонум аһаан утуйан хааллылар. Бары эдэр баҕайы оҕолор, аһынаммын кими да уһугуннара барбатым. Хамандыыр эппит кэмигэр уһугуннардым, уолаттарым бэркэ сынньаммыттар, миэхэ махтаннылар ахан… Эбиэттээн, каартабытын үөрэтэн, айаҥҥа турдубут. Биир биэрэстэни өр гымматыбыт, улахан асфальт айан суолугар тиийэн кэллибит.
Биир эргииргэ сөптөөх соҕус сири булан тоһуйар буоллубут. Тиэхиньикэ, массыына, автоколонна бөҕө кэлэн ааста. Сэттэ чаас саҕана халлааммыт кыратык хараҥаран барда, син балайда кэтэстибит, онтон дьэ икки хара массыына иһэллэрэ көһүннэ, кэннилэриттэн тэйиччи соҕус элбэх тиэхиньикэлээх автоколонна иһэр… Хамандыырбыт бэлиэ биэрдэ, бу массыыналарга саба түһэбит диэн. Бастакы массыынаҕа граната быраҕан тохтотоот, үс аптамааттаах ньиэмэс тахсыбытын, биэс уон миэтэрэ сиртэн биирдиитэ ытан кэбистибит. Иккис массыына кэлбитигэр икки уолбут ыраас сиргэ тахсан биэрэн үс ньиэмэс ытыалаан кэбистэ, биһиги ол ньиэмэстэри эмиэ кырган кэбистибит. Хамандыыр миэхэ эттэ: «Семен, массыынаны киирэн түргэнник көр, саатар докумуон баара буолуо…», — диэтэ. Мин сүүрэн киирэн ааны аспытым биир киһи олорор эбит, таҕыс диэн илиибинэн көрдөрдүм, погонун көрбүтүм, генерал эбит. Уолаттарбар хаһыытаан генерал баар диэтим. Саба сырсан киирэн хонноҕун анныттан ылан тыа диэки сүүрдүлэр. Массыына иһиттэн генерал паапкатын ылаат дьонум кэнниттэн ыстанным. Икки уолбут онно сытан хааллахтара, харайар түгэн кэлиэ дуо… Хамандыыр каартаны көрөн биир биэрэстэ буолан баран үрэх кэлэр, онон туоруохпут диир. Дьоммут соһуйдулар, ону лейтенант: «Генералы туттубут, паапкатыгар туох баара биллибэт. Ньиэмэстэр ытынан эккирэтиэхтэрэ, ыт ууга сыты ылбат», — диэн быһаарда.
Кырдьык, сотору синньигэс үрэх кэллэ, сорох сиринэн 30-40 миэтэрэ кэтиттээх. Онон уунан барар буоллубут. Бастакынан лейтенант бэйэтэ ууга киирдэ. Мин бүтэһик истим. Үрэхпит сорох сиринэн киһини тобугунан, сорох сиринэн киһи түөһүнэн, балачча бардыбыт быһыылаах. Генералбытын икки хонноҕун анныттан уонна моонньуттан быалаан баран сиэтэ сылдьабыт. Икки илиитэ босхо сылдьар. Ууттан тахсан таҥаспытын ыгынныбыт, генералбыт шинелин устан ыган биэрдибит. Киһибит үөрэр, махтанар, илиитин чочоҥнотор. Халлаан хараҥаран барда, хамандыырбыт ыксатта, өссө да икки биэрэстэ баар, генералы аны миэхэ туттарда, ынах курдук сиэтэ сылдьабын. Икки биэрэстэни өр гымматыбыт, арай ракета бөҕөнү ыттылар, халлаан күнүс курдук сырдаата. Биһиги сыыллан бардыбыт, генералбын илиибинэн көрдөрөн сытыардым. Киһибитин харыстаан ортобутугар укта сылдьабыт. Ньиэмэстэр биһигини көрдүлэр, дьэ, тохтоло суох минометунан уот астылар. Арай лейтенант сыыллан иһэн: «Семен, держись, несколько сот метров осталось», — диирин кытта, аттыгар миинэ эһиннэ. Быыла хаптайбытын кэннэ көрбүтүм уолум халлааны көрбүтүнэн сытар, айаҕыттан хаан тахсыбыт, төбөҕө таптарбыт, нэһиилэ хараҕын эрэ саптым… Салгыы генералбын соһон сыылла турдум. Биир уолбутун итиннэ эмиэ хааллардыбыт. Уот быыһынан нэһиилэ дьоммутугар таҕыстыбыт. Генералбытын ынах курдук сиэтэн ыстаапка бардыбыт. Ыстаапка чугаһаан баран, сержаным «мин киллэрэн туттарыым» диэн генералбын былдьаан ылла, «эн паапканы тут» диэтэ.
Ыстаапка полк командира полковник уонна хас да эписиэрдэр бааллар. Дьэ, сержаным чиэс биэрэн баран: «Ваше задание выполнено, генерала привели!» — диэтэ. Полковник үөрүүтүттэн үһүөммүтүн кууһан ылла. Үс куруускаҕа арыгы кутан биэрдилэр, баар эписиэрдэргэ эмиэ уонна тост эттэ: «Выпьем за удачный поход, за генерала всех троих представлю к «Герою Советского Союза!» — диэтэ. Ол киэһэ лейтенаны уонна биир уолбутун аҕаллылар. Сарсыныгар полк барыта мустан көмтүбүт, иккиэн да убаастанар уолаттар этилэр. Мин бохоруонаҕа, уолаттарбын көмөрбөр, хараҕым уутун кыайан туттумматаҕым.

«…Мин билбэт дьыалам»

Уон хонук буолан баран «торжественная церемония вручения наград» буолар диэтилэр. Таҥаспытын, саппыкыбытын ыраастаан, оҥоһуннубут, тэриннибит. Биир улахан хонууга, хас да тыһыынча киһи стройдаан турдубут. Иннибитигэр дивизия хамандыыра, хас да генераллар уонна үрдүкү эписиэрдэр бааллар. Дивизия хамандыыра: «Сегодня у нас радостный день! В вашем полку служат храбрые, смелые солдаты, настоящие герои! Они взяли в плен немецкого генерала. За этот подвиг, от имени командования они награждаются высоким званием Героя Советского Союза! Карпенко Анатолий Иванович! Тарасов Сергей Александрович!» —диэн дуораһытта. Дьонум тахсан ыллылар, мин уочаратым диэн долгуйдум аҕай. Уу-чуумпу буолла! Дивизия хамандыыра улахан куолаһынан: «А самого старослужащего, ветерана нашей дивизии и полка, храброго разведчика, Титова Семена Семеновича, за участие в захвате немецкого генерала, наградить орденом Славы III степени!» — диирин кытта айдаан бөҕө буолла. «Ити аата тугуй, хайдах маннык наҕараадалыыгыт!» — диэн ыһыы-хаһыы буолла. Полк хамандыыра: «Мин, чиэһинэ, үһүөннэрин түһэрбитим, замполит, ыстаап начальнига да туоһу буолуохтара! Бу маны үөһээҥҥилэр оҥордулар!» — диир. Дивизия хамандыыра: «Мин тылбын биэрэбин, хайаан да эккирэтиһэн Титов Семен Семеновичка Дьоруойу бэрдэриэм!» — диир. Онтон уонча хонон баран дивизия хамандыыра сэнэрээккэ табыллан өлбүт диэн буолла. Оттон саҥа анаммыт дивизия хамандыыра : «Мин билбэт дьыалам!» — диэн аккаастаан кэбиспит этэ.
— Дьэ, оннук Дьоруойтан маппытым, — диэн баран кырдьаҕас буойун хараҕын уутун соттубута. — Нууччалыы билэрим буоллар, куул аҥара мэтээл, уордьан ылыам этэ. 25 төгүл разведкаҕа, өлөрү-тилэри умнан туран сылдьыбытым. Хас бардахпыт аайы, аҕыйах буолан төннөрбүт. Куһаҕана диэн, онно өллөххүнэ, эйигин ким да харайбат, хаалларан кэлэр этилэр. Мин бу дьыаланы кимиэхэ да кэпсии иликпин, эн көрдөспүтүҥ иһин кэпсээтим.
Мин сулуһа суох Дьоруойу өссө төгүл Кыайыы күнүнэн эҕэрдэлээн кууһан ыллым, махтанным. Төҥүлүгэ тиийэн иһэн, хорсун буойун умса туттан олорорун ыраахтан көрөн аһынан ыллым, дууһатын аймаан, сэрии кэмнэрин санатан кэбистим диэн.

Хорсун буойун наҕараадалара:
Уордьаннар:
Аҕа дойду сэриитин I уонна II степеннээх уордьаннар,
Кыһыл Сулус,
Албан аат III степеннээх уордьана.

Бойобуой мэтээллэр:
«Хорсунун иһин»,
«Будапеһы ылыы иһин»,
«Венаны ылыы иһин»,
«Германияны кыайыы иһин» .

Геннадий АТЛАСОВ, Төҥүлү.